შფოთვა, ეს არის ბუნებრივი ემოციური და ფიზიკური რეაქცია სტრესზე, რომელიც მოსალოდნელი საფრთხის ან გაურკვევლობის დროს გვეუფლება. ასე ვთქვათ, შფოთვა ნერვულ დაძაბულობას წარმოადგენს, რომელიც შეიძლება ნორმალური საპასუხო რეაქცია იყოს, მაგრამ ზოგჯერ ქრონიკულ და ინტენსიურ ფორმას იღებდეს.
რა თქმა უნდა, შფოთვა განსხვავდება ჩვეულებრივი შიშისგან, რადგან ხშირად იგი უკავშირდება სავარაუდო ან წარმოსახვით საფრთხეს, რომელიც რეალურად შეიძლება არც კი არსებობდეს. და როცა ეს ყველაფერი ინტენსიურ სახეს იღებს, ადამიანს შფოთვითი აშლილობის ნიშნები უჩნდება.
როგორ ვლინდება შფოთვა?
შფოთვას ახასიათებს ფიზიკური, ემოციური და კოგნიტიური სიმპტომები, რომლებიც ერთმანეთთან მჭიდროდაა დაკავშირებული.
ფიზიკური სიმპტომები:
- გულისცემის აჩქარება
- სუნთქვის გაძნელება ან ჰაერის ნაკლებობის შეგრძნება
- ოფლიანობა
- კანკალი
- თავბრუსხვევა ან სისუსტე
- კუჭის ტკივილი, გულისრევა
- დაძაბულობა ან ტკივილი კუნთებში
ემოციური სიმპტომები:
- გადაჭარბებული შფოთვა ან შიში
- მოუსვენრობა და გაღიზიანება
- უიმედობის ან კონტროლის დაკარგვის შეგრძნება
- კონცენტრაციის გაძნელება
- დაძაბულობა და მუდმივი დაღლილობა
ქცევითი სიმპტომები:
- თავის არიდება შფოთვის გამომწვევი სიტუაციებისგან
- გადაჭარბებული სიფრთხილე და კონტროლი
- ძილის პრობლემები (უძილობა ან ზედმეტი ძილი)
- განმარტოება და სოციალური იზოლაცია
შფოთვის ტიპები
შფოთვის სახეობების ზუსტი რაოდენობის განსაზღვრა რთულია, რადგან ამ ფსიქიკურ მდგომარეობას მრავალფეროვანი ხასიათი გამოარჩევს და ყოველ ჯერზე ინდივიდუალური ნიშნების მატარებელია. თუმცა არსებობს ფართოდ გავრცელებული ტიპები:
გენერალიზებული შფოთვითი აშლილობა (GAD): ხასიათდება გადაჭარბებული და მუდმივი შფოთვითა და წუხილით ყოველდღიურ მოვლენებზე;
პანიკური აშლილობა: ეს მოიცავს მოულოდნელ და განმეორებად პანიკურ შეტევებს, რომლებსაც თან ახლავს ინტენსიური შიში და ფიზიკური სიმპტომები, როგორებიცაა გულისცემის გახშირება, სუნთქვის გაძნელება და თავბრუსხვევა.
სოციალური შფოთვითი აშლილობა (სოციალური ფობია): ეს არის ინტენსიური შიში იმისა, რომ სოციალურ სიტუაციებში განსჯის ან უარყოფის მსხვერპლი აღმოჩნდებით;
სპეციფიკური ფობიები: ეს არის ინტენსიური შიში კონკრეტული ობიექტების ან სიტუაციების მიმართ, როგორებიცაა სიმაღლე, ცხოველები ან ფრენა.
ობსესიურ-კომპულსიური აშლილობა (OCD): მიუხედავად იმისა, რომ OCD ოფიციალურად არ არის კლასიფიცირებული, როგორც შფოთვითი აშლილობა, მას ხშირად თან ახლავს შფოთვა. ის ხასიათდება განმეორებადი, არასასურველი აზრებით (ობსესიები) და განმეორებადი ქცევებით (კომპულსიები).
პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა (PTSD): მართალია, PTSD ასევე ოფიციალურად არ არის კლასიფიცირებული, როგორც შფოთვითი აშლილობა, მაგრამ მას ხშირად თან ახლავს შფოთვა. ის შეიძლება განვითარდეს ტრავმული მოვლენის შემდეგ და მოიცავს ისეთ სიმპტომებს, როგორებიცაა „ფლეშბეკები“, კოშმარები და ჰიპერმღელვარება.
სამწუხაროდ, შფოთვა ხშირად უწყვეტ პროცესს წარმოადგენს და მხოლოდ დღის განმავლობაში არ გვიშლის ხელს. შფოთვითმა აზრებმა და წუხილმა შეიძლება ჩაძინებაც გაართულოს ან ღამით ინტენსიური გამოღვიძების მიზეზად იქცეს. ასევე, შფოთვის რაიმე ფორმის ქონის დროს ბევრ ადამიანს აღენიშნება კოშმარული სიზმრები.
გარდა ამისა, ზოგიერთ ადამიანს შეიძლება ძილის დროს დაემართოს პანიკური შეტევები, რაც უეცარ გაღვიძებას, გულისცემის გახშირებას, სუნთქვის გაძლებასა და ინტენსიურ შიშს იწვევს.
როგორ ვლინდება შფოთვა ბავშვებსა და მოზარდებში?
ცხადია, პატარები უფრო მძაფრად შეიგრძნობენ თითოეულ ემოციას და მეტად მოწყვლადები არიან კონკრეტული სიტუაციების მიმართ. ამასთან შფოთვას გამოვლინების სხვადასხვა ფორმა აქვს, რაც დამოკიდებულია ინდივიდის ასაკზე, განვითარების დონესა და ინდივიდუალურ მახასიათებლებზე. ზოგადად კი, რამდენიმე გავრცელებული ფორმა არსებობს:
განშორების შფოთვა — ეს ხშირია მცირეწლოვან ბავშვებში, განსაკუთრებით 6 თვიდან 3 წლამდე. კერძოდ, პატარები ძლიერ შიშსა და წუხილს განიცდის, როდესაც მშობლისგან ან სხვა ახლობელი ადამიანებისგან შორს ყოფნა უწევთ. შესაძლოა, ეს ტირილით, თხოვნით ან გაღიზიანებით გამოხატონ.
სოციალური შფოთვა — ბუნებრივია, რომ ბავშვებს განსაკუთრებით აშინებთ სოციალური სიტუაციები, ახალი ადამიანების გაცნობა თუ ჯგუფური აქტივობები. ამიტომაც, ხშირად თავს არიდებენ თანატოლებთან ურთიერთობას, განიცდიან სიმორცხვესა და დაძაბულობას.
ღამის შფოთვა — პატარებს კარგი წარმოსახვის უნარი აქვთ და ამიტომაცაა, რომ ხშირად არარსებული არსებებისა თუ მოვლენების ეშინიათ; მაგალითად, საწოლის ქვეშ მცხოვრები მონსტრების. ამ შემთხვევაში განსაკუთრებით უძნელდებათ ჩაძინება, ესიზმრებათ კოშმარები და აქვთ განცდა, რომ ოთახში მარტო არ არიან.
მთლიანობაში, ბავშვებში შფოთვა შემდგომი სიმპტომებით ვლინდება:
- გაღიზიანება ან ბრაზი
- კონცენტრაციის გაძნელებ
- ძილის პრობლემები
- ფიზიკური სიმპტომები, როგორებიცაა მუცლის ტკივილი ან თავის ტკივილი
- რაიმეს თავიდან არიდება
- მნიშვნელოვანია, რომ მშობლებმა ყურადღება მიაქციონ ბავშვების შფოთვის სიმპტომებს და საჭიროების შემთხვევაში მიმართონ სპეციალისტს.
რაც შეეხება მოზარდობის ასაკს, ეს პერიოდი ხასიათდება სწრაფი ფიზიკური, ემოციური და სოციალური ცვლილებებით, რაც მნიშვნელოვნად ზრდის შფოთვის რისკს. ჰორმონალური ცვლილებები, რომლებიც გარდატეხის ასაკში ხდება, ემოციური არასტაბილურობის მიზეზად იქცევა და შფოთვისკენ მიდრეკილებასაც ზრდის.
თანაც, მოზარდები ძლიერ სოციალურ ზეწოლას განიცდიან — უწევთ, საერთო ენა გამონახონ საზოგადოებასთან, მიაღწიონ წარმატებას სკოლაში და დააკმაყოფილონ მშობლების მოლოდინები. ბუნებრივია, ე. წ. აკადემიური სტრესი, რომელიც გამოწვეულია სკოლაში მაღალი შედეგების მიღების მოლოდინით, გამოცდებითა და სამომავლო კარიერის შესახებ ფიქრით, სტრესის მაღალ დონესა და შფოთვას იწვევს.
გარდა ამისა, მოზარდები ცდილობენ გაიგონ, ვინ არიან ისინი, რა ღირებულებები აქვთ და როგორია მათი ადგილი სამყაროში. შესაძლოა, ეს თვითგამორკვევის პროცესი ბევრისთვის საკმაოდ დამაბნეველი და შფოთვის მაპროვოცირებელი იყოს.
ამ ყველაფერს ემატება სოციალური მედიის ჭარბი გამოყენება, სადაც ე. წ. „შედარების კულტურა“ მეფობს. ასე ვთქვათ, სხვების „იდეალურ ცხოვრებას“ ადევნებენ თვალს, რამაც შეიძლება თვითშეფასება შეასუსტოს და გამოიწვიოს განცდა, რომ თავიანთი ცხოვრება ნაკლებად საინტერესოა.
ამას თან ერთვის სოციალური აღიარების საჭიროება (ლაიქები, კომენტარები, გამომწერები), რაც კიდევ უფრო აძლიერებს შფოთვასა და დეპრესიულ ფიქრებს. თანაც ბოლო დროს მეტად გახშირდა კიბერბულინგი (ონლაინ შევიწროება, დამცირება, აგრესიული შეტყობინებები) — შედეგად, ბავშვებსა და მოზარდებში იმატებს შიშის დონე, შფოთვა თუ სოციალური იზოლაცია.
როგორია შფოთვასთან გამკლავების გზები?
შფოთვის დაძლევის რამდენიმე ეფექტური გზა არსებობს, რომელთა კომბინაციამ შეიძლება მნიშვნელოვნად გააუმჯობესოს ადამიანის მდგომარეობა:
- ცნობიერების ამაღლება და თვითდაკვირვება — პირველ რიგში, უნდა გააცნობიეროთ, რა იწვევს შფოთვას… დააკვირდით ფიზიკურ და ემოციურ ქცევით რეაქციებს, რომლებიც შფოთვის დროს ბუნებრივად ვლინდება. ამისათვის კარგია დღიურის წარმოება, სადაც წერილობით აღწერთ შფოთვით ეპიზოდებს და ასე გადმოცემით თვითდამკვირვებლად იქცევით.
- რელაქსაციის ტექნიკები — როგორც იცით, სუნთქვითი ვარჯიშები ერთ-ერთ ყველაზე გავრცელებულ პრაქტიკას წარმოადგენს ნერვული სისტემის დასამშვიდებლად. ასევე, ბოლო პერიოდში განსაკუთრებით აქტუალურია მედიტაცია, რომელიც „აქ და ახლა“-ს პრინციპს ეფუძნება და გაიძულებთ, პოტენციურ საფრთხეზე ფოკუსირების ნაცვლად, მხოლოდ მოცემულ მომენტზე კონცენტრირდეთ.
- კოგნიტიური ქცევითი თერაპია (CBT) — ეს არის ფსიქოთერაპიის ფორმა, რომელიც დაგეხმარებათ, ამოიცნოთ და შეცვალოთ ნეგატიური აზრები თუ ქცევები, რომლებიც შფოთვას კვებავს. პროფესიონალი თერაპევტი გასწავლით, როგორ გაუმკლავდეთ შფოთვით სიტუაციებს და შეიმუშაოთ მათი დაძლევის სტრატეგიები.
- მედიკამენტური დახმარება — სპეციალური პრეპარატები, მათ შორის ანტიდეპრესანტები, ხშირად გამოიყენება შფოთვასთან გასამკლავებლად, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც შფოთვა მძიმეა ან ხელს უშლის ადამიანის ყოველდღიურ ცხოვრებას. მაგალითად, ერთ-ერთი ეფექტური მედიკამენტია ვამელისი, რომელიც წარმოადგენს ოთხი სამკურნალო მცენარეული კომპონენტის — ვალერიანის, ბარამბოს, ვნების ყვავილისა და კუნელის, ასევე ამინომჟავა გლიცინის — კომბინაციას. პრეპარატი ხსნის სტრესის, შფოთვის, დეპრესიისა და ქრონიკული დაღლილობის სინდრომის სიმპტომებს, უზრუნველყოფს მშვიდ ძილს, იცავს ორგანიზმს გულის დაავადებებისგან.
თუმცა გაითვალისწინეთ, შესაბამისი პრეპარატი აუცილებლად ფსიქოთერაპევტმა უნდა დაგინიშნოთ — შესაბამისი დოზირებითა და ხანგრძლივობით. - ცხოვრების წესის ცვლილება — ერთ-ერთი საუკეთესო, რაც შეგიძლიათ შფოთვასთან გასამკლავებლად გააკეთოთ, რეგულარული ფიზიკური აქტივობაა. ზოგადად, ვარჯიში საგრძნობლად ამცირებს სტრესის ჰორმონებს და ზრდის ენდორფინის დონეს, რაც განწყობის გაუმჯობესებაზეც მოქმედებს. გარდა ამისა, დაბალანსებული კვებაც ხელს უწყობს ფიზიკურ და ფსიქიკურ ჯანმრთელობას.
ასევე, კოფეინისა და ალკოჰოლის ჭარბმა მოხმარება შეიძლება შფოთვის დონე გააძლიეროს.
გახსოვდეთ, მნიშვნელოვანია, რომ მოთმინებითა და თანმიმდევრულად იმუშაოთ შფოთვის დაძლევაზე. ვინაიდან თითოეული ადამიანი განსხვავებულია, ერთი ან ორი აპრობირებული მეთოდი არ არსებობს — შესაძლოა, სხვადასხვა ტექნიკის მოსინჯვა დაგჭირდეთ, რათა თქვენთვის ყველაზე ეფექტური იპოვოთ.
