ყაბზობა — თითქოს უბრალო და ხშირი პრობლემა, რომელიც ბევრს აწუხებს, სინამდვილეში ადამიანის ზოგად ჯანმრთელობაზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს. ჩვეულებრივ, ადამიანს დღეში ერთხელ ან ორჯერ უნდა ჰქონდეს დეფეკაცია, მაგრამ ყაბზობის დროს ნაწლავების მოქმედება ნელდება და ორგანიზმი სათანადოდ ვერ სუფთავდება. ცხადია, ეს არა მხოლოდ ერთ კონკრეტულ დისკომფორტთანაა დაკავშირებული, არამედ ხშირად სხეული შიდა სისტემების დისბალანსზე მიუთითებს.
ჩვეულებრივ, ყაბზობისას განავალი ხშირ შემთხვევაში ხდება მშრალი, მყარი და მცირე მოცულობის, რაც კიდევ უფრო ართულებს დეფეკაციას. ამას ხშირად თან ახლავს მუცლის შებერილობა, დისკომფორტი, ტკივილი ან წვის შეგრძნება დეფეკაციისას.
ყაბზობა შეიძლება იყოს დროებითი (მაგალითად, სტრესის, კვების დარღვევის ან მოგზაურობის გამო) ან ქრონიკული, როცა პრობლემა კვირების ან თვეების განმავლობაში გრძელდება. ეს უკანასკნელი ხშირად საჭიროებს ექიმის ჩარევას, რადგან ხანგრძლივმა ყაბზობამ შეიძლება გამოიწვიოს ბუასილი, ანალური ბზარები, ან თუნდაც ნაწლავების დახშობა.
რა იწვევს ყაბზობას და როგორია რისკფაქტორები?
ყაბზობის განვითარებას ბევრმა მიზეზმა შეიძლება შეუწყოს ხელი — იქნება ეს ცხოვრების სტილთან დაკავშირებული თუ პათოლოგიური. ხშირად ეს ფაქტორები ერთმანეთს ერწყმის და ერთობლივად იწვევს კუჭის მოქმედების დარღვევას. მაგალითად, ყაბზობის ყველაზე გავრცელებული მიზეზია არაჯანსაღი კვება. როცა საკვები შეიცავს მცირე რაოდენობით ბოჭკოს (უჯრედისს) — თუნდაც, თეთრი პური, შემწვარი ან გადამუშავებული პროდუქტები — ნაწლავების პერისტალტიკა (მოძრაობა) წყდება და განავლის გადაადგილება რთულდება. თუ დღის განმავლობაში საკმარის სითხესაც არ იღებთ, განავალი მკვრივდება, რაც კიდევ უფრო აფერხებს დეფეკაციას.
ასევე, მჯდომარე ცხოვრების წესი ერთ-ერთი მთავარი რისკ-ფაქტორია. მოძრაობის ნაკლებობა ამცირებს ნაწლავის აქტივობას. ფიზიკური აქტივობა კი, პირიქით, ასტიმულირებს კუჭ-ნაწლავის ტრაქტს. ამიტომ ოფისში მთელი დღის გატარება ან საწოლში ხანგრძლივად ყოფნა ხშირად ყაბზობის გამომწვევი მიზეზია.
სტრესი და ფსიქოლოგიური დაძაბულობაც მნიშვნელოვან როლს თამაშობს საჭმლის მომნელებელი სისტემის მუშაობაში. კერძოდ, ემოციური ფონის დარღვევამ შეიძლება დააზიანოს ნაწლავების ტონუსი და გამოიწვიოს ქრონიკული ყაბზობა. სწორედ ამიტომ, აღნიშნული პრობლემა ხშირად გვხვდება შფოთვის, დეპრესიის ან სხვადასხვა მენტალური სირთულის მქონე ადამიანებში. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ჰორმონალური დისბალანსი და ენდოკრინული დაავადებები — როგორებიცაა ჰიპოთირეოზი (ფარისებრი ჯირკვლის ფუნქციის დაქვეითება) ან შაქრიანი დიაბეტი — ასევე მოქმედებს ნაწლავების ფუნქციაზე და ხშირად დაკავშირებულია ყაბზობასთან.
გარდა ამისა, გარკვეული მედიკამენტების მიღებაც ხდება ხოლმე ყაბზობის გამომწვევი მიზეზი. ეს ეფექტი განსაკუთრებით დამახასიათებელია ტკივილგამაყუჩებლების, ანტიდეპრესანტების, ანტაციდებისა და რკინის დანამატების მიღებისას.
ამავდროულად, ასაკი ერთ-ერთი გადამწყვეტი რისკ-ფაქტორია. ასაკის მატებასთან ერთად, კუჭ-ნაწლავის მოძრაობა ნელდება, მცირდება კუნთების ტონუსი და ხშირად იცვლება კვებითი ჩვევებიც, რაც ყაბზობის რისკსაც ზრდის.
ყაბზობის სახეები
ყაბზობის სახეები შეიძლება დავყოთ რამდენიმე ძირითადი მიმართულებით, გამომდინარე მისი მიზეზის, ხანგრძლივობისა და მექანიზმისგან.
პირველადი (ფუნქციური) ყაბზობა
ეს არის ყაბზობის ყველაზე გავრცელებული ფორმა და არ არის გამოწვეული რაიმე სტრუქტურული ან ორგანული დაზიანებით. ანუ, ნაწლავის ფუნქციაა შეცვლილი, მაგრამ ფიზიკურად რაიმე ხილული ანატომიური პრობლემა არ არსებობს.
შეიძლება, ფუნქციური ყაბზობის ქვე-ტიპებად განვიხილოთ:
- ნელა გამავალი ყაბზობა (Slow-transit constipation):
განსაკუთრებით გავრცელებულია ქალებში. ამ შემთხვევაში მსხვილი ნაწლავის პერისტალტიკა ანუ შეკუმშვა შენელებულია და საკვების გადაადგილება ჭიანურდება. შედეგად, განავალი უფრო მყარი და მშრალი ხდება. მიზეზი შეიძლება იყოს ნერვული რეგულაციის დარღვევა ან ნაწლავის კუნთების მოდუნება. - გამონადენის ბლოკირების ტიპის ყაბზობა (Outlet obstruction constipation):
ამ ტიპის დროს პრობლემა არ არის მხოლოდ ნაწლავის მოძრაობაში, არამედ ბოლოსკენ — ანუ მაშინ, როცა განავალმა ორგანიზმი უნდა დატოვოს. შეიძლება გამოწვეული იყოს:
- სუსტი ან არასწორი კუნთოვანი დაჭიმულობით ან დამბლით;
- წვრილი ნაწლავის დაბოლოების ცვლილებებით;
- ანალური ნაპრალით ან ბუასილით, რაც მტკივნეულობის გამო აფერხებს დეფეკაციას.
- დაღლილობის ან ფსიქოგენური ყაბზობა:
ზოგი ადამიანი მუდმივად გრძნობს დისკომფორტს ან წუხს საკვების გადამუშავებაზე, რაც ხშირად სტრესთან ან შფოთვასთანაა დაკავშირებული. ასეთ შემთხვევებში ნაწლავის მოქმედება შესაძლოა შენელდეს ფსიქო-ფიზიოლოგიური მექანიზმების ზემოქმედებით.
მეორადი (ორგანული) ყაბზობა
ეს ფორმა გამოწვეულია რომელიმე ძირითადი დაავადებით ან ფიზიკური ცვლილებით.
მიზეზი შეიძლება იყოს:
- ჰორმონული დარღვევები (ფარისებრი ჯირკვლის ჰიპოფუნქცია, შაქრიანი დიაბეტი);
- ნევროლოგიური დაავადებები (პარკინსონის დაავადება, გაფანტული სკლეროზი, ინსულტი);
- ნაწლავის სტრუქტურული პრობლემები (კოლონური სტენოზი, სიმსივნე, ნაწიბურები);
- მედიკამენტოზური მკურნალობა — მაგალითად, ტკივილგამაყუჩებლები (ოპიოიდები), რკინის პრეპარატები, კალციუმის არხების ბლოკატორები, ანტიდეპრესანტები და სხვა.
ქრონიკული ყაბზობა
თუ ყაბზობა გრძელდება სამ თვეზე მეტხანს, ის ქრონიკულად ითვლება. ეს ფორმა შეიძლება მოიცავდეს როგორც პირველად, ისე მეორად ყაბზობას. ძირითადად თან ახლავს სიმპტომები, როგორებიცაა:
- გაძნელებული დეფეკაცია;
- არასრულად დაცლის შეგრძნება;
- მყარი ან მშრალი განავალი.
პერიოდული ან ეპიზოდური ყაბზობა
ამ დროს, ჩვეულებრივ, ნაწლავის მუშაობისა და დეფეკაციის პროცესი ნორმაშია, მაგრამ გარკვეულ მომენტებში (სტრესი, მოგზაურობა, კვების რეჟიმის ცვლილება, დეჰიდრატაცია) განავლის შეკავება იჩენს თავს.
ყაბზობა ბავშვებში
ყაბზობა ბავშვებში შეიძლება განვითარდეს რამდენიმე მიზეზით:
- ჩვილებში — რძის ფორმულის ან დამატებითი საკვების მიღების დროს;
- ბაღის ასაკში — საპირფარეშოში წასვლის შიშით ან სირცხვილის გამო შეკავება;
- სკოლაში — უჩვეულო გარემოს გამო;
- არასრულფასოვანი კვება და დაბალი სითხის მიღება.
ყაბზობა ორსულობის დროს
ყაბზობა ორსულობის დროს საკმაოდ ხშირი და ბუნებრივი მოვლენაა, რომელიც ქალების დაახლოებით ნახევარს (და ზოგჯერ მეტსაც) აწუხებს სხვადასხვა ეტაპზე. მიუხედავად იმისა, რომ ეს დისკომფორტული მდგომარეობაა, უმეტეს შემთხვევაში სერიოზულ საფრთხეს არ წარმოადგენს, თუმცა სწორად მართვა მაინც აუცილებელია.
ორსულობის დროს ორგანიზმში მატულობს პროგესტერონის დონე. ეს ჰორმონი ადუნებს გლუვ კუნთებს, მათ შორის — ნაწლავის კუნთებსაც. შედეგად, საკვები ნაწლავებში უფრო ნელა გადაადგილდება, რაც განავლის შეკავებასა და გამკვრივებას იწვევს.
ამავდროულად, ორსულობის პროგრესირებასთან ერთად, გაზრდილი საშვილოსნო იწყებს ზეწოლას ნაწლავებზე, განსაკუთრებით სწორი ნაწლავის უბანზე. ეს ზეწოლა ამცირებს ნაწლავის თავისუფალ მოძრაობას და ართულებს დეფეკაციას.
ორსულობისას ხშირია მადის ცვლილებაც და ზოგი ქალი ნაკლებ სითხეს იღებს ან არასაკმარისად იკვებება ბოჭკოვანი პროდუქტებით (ხილი, ბოსტნეული, მარცვლეული). თავის მხრივ, ბოჭკოს ნაკლებობა ხელს უშლის ნაწლავის შიგთავსის მოცულობის ზრდას და იწვევს განავლის სიმყარეს.
გარდა ამისა, ბევრი ორსული იღებს რკინის პრეპარატებს ან რკინის შემცველ ვიტამინებს… ეს მედიკამენტები კი ნაწლავის მოქმედებას ამუხრუჭებს და შეიძლება გამოიწვიოს ან გააძლიეროს ყაბზობა.
ყაბზობა ანტიბიოტიკების მიღებისას
ყაბზობა ანტიბიოტიკების მიღებისას შედარებით იშვიათი, მაგრამ მაინც შესაძლებელი და შესამჩნევი გვერდითი ეფექტია. მიუხედავად იმისა, რომ ანტიბიოტიკებთან უფრო ხშირად ასოცირდება დიარეა, ზოგიერთი ადამიანის ორგანიზმი ამ პრეპარატებზე ნაწლავის მოქმედების შენელებითა და განავლის შეკავებით რეაგირებს. ეს განსაკუთრებით შესამჩნევია იმ ადამიანებში, ვისაც სხვა რისკ-ფაქტორებიც აქვთ — როგორებიცაა ცუდი კვება, წყლის ნაკლებობა ან მოდუნებული ცხოვრების წესი.
როგორც იცით, ანტიბიოტიკებს ბაქტერიების საწინააღმდეგო ეფექტი გააჩნია — თუმცა „კარგ“ და „ცუდ“ ბაქტერიებს შორის განსხვავებას ვერ ხედავს; შესაბამისად, ორივეს ერთნაირად ანადგურებს. ხოლო როცა ნაწლავში სასარგებლო ბაქტერიების ბალანსი ირღვევა, ეს მოქმედებს ნაწლავის მდგომარეობაზე. ზოგიერთ შემთხვევაში ამან შეიძლება გამოიწვიოს არა დიარეა, არამედ პერისტალტიკის შენელება და ყაბზობა.
ასევე, ფერხდება ფერმენტული პროცესები, ვინაიდან ჯანსაღი ბაქტერიები საკვების დაშლასა და ფერმენტაციის პროცესში მონაწილეობს. მათი ნაკლებობისას კი ნაწლავში ცილები, ცხიმები და ბოჭკოები ნაკლებად ეფექტურად მუშავდება, რაც გავლენას ახდენს განავლის სტრუქტურასა და საკვების გადამუშავების ტემპზე.
გარდა ამისა, ზოგიერთმა ანტიბიოტიკმა შეიძლება ნაწლავის შიდა გარსი დროებით გააღიზიანოს ან გამოაშორს, რაც მცირედით აუარესებს ლორწოვანის დაცვით ფუნქციას.
როგორია ყაბზობის მკურნალობის მეთოდები?
ყაბზობის მკურნალობა იწყება ცხოვრების სტილის ცვლილებით. ეს მოიცავს სწორ კვებას, სითხის საკმარისად მიღებასა და ფიზიკურ აქტივობას. კვების რაციონში უნდა შედიოდეს მაღალი ბოჭკოს შემცველობის მქონე პროდუქტები — მაგალითად, შვრია, მარცვლეული, ბოსტნეული და ხილი.
წყლის ყოველდღიური მიღება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია — ორგანიზმში სითხის დეფიციტი განავლის გამკვრივებას უწყობს ხელს. აუცილებელია რეგულარული ფიზიკური აქტივობაც — მარტივი სიარული დღეში 20–30 წუთის განმავლობაში.
თუ ამ ცვლილებების შემდეგ მდგომარეობა არ უმჯობესდება, შეიძლება საჭირო გახდეს მედიკამენტური ჩარევა. ერთ-ერთი გამოსავალია პრეპარატი ლაქს-აქტივი. მისი მექანიზმი საგრძნობლად აუმჯობესებს ნაწლავის მუშაობას ისე, რომ არ აღიზიანებს მის კედლებს და არ იწვევს ძლიერი სპაზმების ან მტკივნეული დაჭიმულობის შეგრძნებას. ამასთან, FDA კვლევებით დადასტურებულია მედიკამენტში შემავალი სენოზიდების საფაღარათო მოქმედება, რომელიც ვლინდება მიღებიდან 8-10 საათის შემდეგ. იგი მოქმედებს მსხვილი ნაწლავის რეცეპტორების გაღიზიანების გზით, რაც იწვევს ნაწლავების პერისტალტიკის გაძლიერებას.
გარდა ამისა, ლაქს-აქტივი შეიცავს ისაბგულის ექსტრაქტს. ეს უკანასკნელი კი მაშინ გამოიყენება, როცა სასურველია მარტივი დეფეკაცია რბილი განავლით — მაგალითად, ბუასილის, ანალური ნაპრალისა და ანალური ან რექტალური ოპერაციის შემდეგ გაძნელებული გამოყოფის შემთხვევაში; ასევე, გაღიზიანებული ნაწლავის სინდრომისა და ჰიპერქოლესტერინემიის დროს, როცა პაციენტებს ყოველდღიურად სჭირდებათ მაღალი დიეტური ბოჭკოების ჩართვა.
კიდევ ერთი სასარგებლო საშუალებაა გასტროპროტექტის საღეჭი ტაბლეტი, რომელსაც კომპლექსური მოქმედება გააჩნია. ის ამსუბუქებს მუცლის შებერილობას, ამცირებს გაზების რაოდენობას და ხსნის სიმძიმის შეგრძნებას საკვების მიღების შემდეგ. აღნიშნული ტაბლეტი განსაკუთრებით ეფექტიანია იმ ადამიანებისთვის, ვინც ყაბზობასთან ერთად განიცდის დისკომფორტს კუჭ-ნაწლავის ზედა ნაწილში. მისი გამოყენება მიზანშეწონილია ანტიბიოტიკების მიღების ფონზე, როცა ნაწლავის ფლორის დაცვა და საჭმლის მონელების მოწესრიგებაა საჭირო.
მთლიანობაში, ყაბზობის მართვა გულისხმობს კომპლექსურ მიდგომას — კვებითი ჩვევების შეცვლას, ფიზიკურ აქტივობას, საჭიროებისას კი სათანადო პრეპარატების სწორად შერჩევას.
